Εκδόσεις Guttenberg / Μετ. Άγγελος Αγγελίδης, Μαρία Αγγελίδου
Το τραγούδι του προφήτη είναι το τελευταίο βιβλίο του Ιρλανδού συγγραφέα Paul Lynch που κέρδισε το βραβείο booker το 2023. Δίκαια!
Είναι ένα βιβλίο που δεν σου αφήνει χώρο να ανασάνεις καθώς σε παρασέρνει μέσα στην δίνη της αφήγησής του. Σε αυτό συμβάλει και ο τρόπος γραφής του Lynch: μεγάλες προτάσεις φτιαγμένες από πολλές μικρές που μπαίνουν η μία κολλητά στην άλλη. Διάλογοι χωρίς εισαγωγικά ή κάποιον τρόπο να διακρίνεις εύκολα ποιος μιλά και στους οποίους συχνά παρεμβάλλονται περιγραφές ή πληροφορίες συνθέτοντας προτάσεις πυκνές που τις διαβάζεις ξέπνοος αλλά ταυτόχρονα και πλήρως αποροφημένος. Στην Ιρλανδία λοιπόν σκαρφαλώνει στην εξουσία μία απολυταρχική και βίαιη δικτατορία. Το βιβλίο θα αφηγηθεί την τραγικότητα της ζωής μέσα σε αυτήν την αποπνιχτική συνθήκη εστιάζοντας στην ζωή μιας οικογένειας, της οικογένειας του Λάρι και της Άιλις. Μιας οικογένειας που κυριολεκτικά αποδομείται, αποσυντίθεται.
Το βιβλίο ξεκινά και η πρώτη του πρόταση μας βάζει αμέσως στο κλίμα:
“Ήρθε η νύχτα και δεν την άκουσε, όρθια (η Άιλις)στο παράθυρο, κοιτάζοντας στον κήπο δεν άκουσε το χτύπημα. Πώς έρχεται το σκοτάδι και πέφτει αθόρυβα πάνω στις κερασιές. Μαζεύει τα τελευταία φύλλα και τα φύλλα δεν του αντιστέκονται, το δέχονται το σκοτάδι ψιθυριστά”
Ο Λάρι δάσκαλος συνδικαλιστής αψηφά τις προειδοποιήσεις και συμμετέχει σε μία συγκέντρωση, συλλαμβάνεται και εξαφανίζεται. Μένει ζωντανός και παρόν στο μυθιστόρημα μόνο μέσα στην καρδιά και στους φανταστικούς διαλόγους της γυναίκας του μαζί του. Ξεσπά εμφύλιος καθώς αντάρτες αγωνίζονται κόντρα στο καθεστώς. Και ένα κουβάρι τρόμου, αγωνίας, πόνου αρχίζει να ξετυλίγεται.
Αυτό που κάνει το βιβλίο συναρπαστικό είναι ότι ενώ υποτίθεται ότι περιγράφει ένα φανταστικό δυστοπικό σενάριο τα κομμάτια που το συνθέτουν μοιάζουν να είναι βγαλμένα από την πραγματικότητα και μάλιστα την πραγματικότητα που ζούμε εδώ και τώρα.
Η αγωνία της μάνας για να φτάσει με το τραυματισμένο της παιδί στο νοσοκομείο μετά από έναν βομβαρδισμό μοιάζει να είναι βγαλμένη από τις εικόνες της Γάζας
Οι περιπέτειες της μάνας με τα παιδιά της να περάσουν παράνομα τα σύνορα κρυμμένοι μέσα στην καρότσα ενός φορτηγού και το θέαμα της βάρκας μέσα στην οποία πρέπει να μπουν για να φτάσουν στην πολυπόθητη άλλη πλευρά θυμίζουν τις ιστορίες για τα βάσανα των προσφύγων της πρόσφατης προσφυγικής κρίσης
Ίσως λοιπόν το βιβλίο μας λέει ότι το μέλλον είναι ήδη παρόν! Η δυστοπία δεν είναι κάτι μακρινό και απίθανο αλλά πλέον είναι η ίδια μας η ζωή, η πραγματικότητα μας.
Ελπίζω να προσέξατε την διπλή αναφορά μου στην Άιλις ως μάνα. Το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να το διαβάσει κανείς και ως έναν ύμνο στην αδάμαστη και ταυτόχρονα ιερή δύναμη της μητρικής αγάπης. Η Άιλις είναι πρώτα και πάνω από όλα μάνα! Είναι αυτή η μητρική αγάπη που κρατά την ιστορία σε κίνηση ώστε να μην χαθεί μέσα στο σκοτάδι και βουλιάξει στην άβυσσο. Είναι η αταλάντευτη και απόλυτη αφοσίωση της στην οικογένεια της που την κάνει να περισώνει ότι γίνεται να περισωθεί από αυτήν. Ακόμη και όταν στέκεται “ολομόναχη χαμένη στο σκοτάδι σε έναν τόπο όπου δεν υπάρχει τόπος” (σελ. 305) αυτή επιμένει να πασχίζει με νύχια και με δόντια να μείνει όρθια για χάρη των δικών της, για να τους προστατεύσει, να τους αναζητήσει, να τους διεκδικήσει, να τους κρατήσει ζωντανούς με όποιον τρόπο μπορεί. Να κρατήσει ενωμένη “αυτή την οικογένεια σε έναν κόσμο που μοιάζει να έχει σχέδιο να τη διαλύσει” (94). Δεν σταματά μπροστά σε τίποτα αν και σε κάθε στροφή του δρόμου υπάρχει μία νέα πρόκληση.
“Κάτι μέσα στο κορμί της έχει δεθεί κόμπος και δεν λύνεται το κορμί της σε εγρήγορση συνεχώς αυτό το κορμί που ακούει την ώρα που κοιμάται” (265).
Η Άιλις είναι μια μάνα που είναι δυνατή και σκληρή σαν την πέτρα αλλά συνάμα τρυφερή και συμπονετική. Η Μόλι, η κόρη της, νικημένη από την πίεση των καιρών και των καταστάσεων χάνετε μέσα στην ομίχλη της κατάθλιψης. Σε μια συγκινητική σκηνή η Άιλις την κρατά ενώ κοιμάται μέσα στην αγκαλιά της και εύχεται“μακάρι να μπορούσε να χώσει μέσα το χέρι της και να ξεριζώσει τον τρόμο να τον βγάλει έξω να ξαναδώσει με τα χάδια στο μυαλό της κόρης της το παλιό του σχήμα” (225).
Η Άιλις εκτός από μητέρα και σύζυγος είναι και κόρη. Κόρη ενός πατέρα που σιγά σιγά βυθίζεται στην άνια. “Σαν να’ταν το είναι του ανθρώπου μια φλόγα που ανασαίνει στο σκοτάδι, μια φλόγα αεικίνητη, κι η φλόγα του μπαμπά της συνέχεια αδυνατίζει, ολοένα πιο βαθιά κρύβεται μέσα στο αδυνατισμένο ζαρωμένο κορμί του” (97).
Θα ήθελα να σταθώ σε δύο ακόμη θέματα που έχουν κατά τη γνώμη μου ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Το πρώτο θα το περιγράψουμε με την γνωστή φράση της Άρεντ, η κοινοτοπία του κακού. Αν και σαφώς η Άιλις στέκεται απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς η ταλαιπωρία της και τα δεινά της έρχονται αδιάκριτα και από τις δύο πλευρές. Σε ότι αφορά τον αγώνα της για επιβίωση η βία την απειλή από όπου κι αν προέρχεται.
Όταν δυσκολεύεται να περάσει τα μπλόκα των ανταρτών σκέφτεται “ίδιοι με τους καθεστωτικούς είναι” (σελ. 234) και αλλού δεν διστάζει να πει “ναι θέλαμε να πέσει η κυβέρνηση αλλά όχι για να έρθει στη θέση της μια από τα ίδια” (σελ. 249).
Οι αντάρτες έβαλαν “τέρμα στον θάνατο με θάνατο” (σελ. 229). Nικιέται όμως το κακό με το κακό;
Και μήπως τελικά η διαχωριστική γραμμή που χωρίζει το κακό από το καλό δεν περνά ανάμεσα σε κάποιους και σε κάποιους άλλους αλλά περνά μέσα από τον καθένα;
Το δεύτερο θέμα είναι πιστεύω και το πιο βαθύ και στιβαρό ερώτημα που θέτει το βιβλίο. Προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουμε τον τίτλο αναρωτιόμαστε τι είναι το “προφητικό”;
Σε τι αναφέρεται; Είναι μία προφητεία για τον επερχόμενο κίνδυνο της εμφάνισης ενός ολοκληρωτισμού τύπου Όργουελ; Όπως είπαμε ήδη το βιβλίο δεν περιγράφει κάτι που να μην συμβαίνει ήδη στον κόσμο.
Ποιο τότε είναι το τραγούδι του προφήτη;
Αν δεν είναι η προειδοποίηση μήπως τότε είναι η ελπίδα; Άλλωστε το μήνυμα των προφητών δεν είναι μόνο προειδοποίηση αλλά και ελπίδα!
Υπάρχουν στιγμές που ο Άιλις ξέπνοη από τις απανωτές προκλήσεις φτάνει να χάσει την ελπίδα της, γιατί άλλωστε τι είναι ελπίδα όπως διαβάζουμε από “μια γουλιά νερό στη χούφτα ενός τρελού που τρέχει στην απέραντη έρημο” (σελ. 250). Όμως εκείνη τη στιγμή χτυπά η καμπάνα μιας εκκλησίας! Τυχαίο; Δεν νομίζω.
Το τραγούδι του προφήτη είναι πιο σύνθετο και πολύπλοκο από ότι νομίζουμε. Δεν είναι απλά προειδοποίηση, ούτε και μια ελπίδα ότι στο τέλος όλα θα πάνε καλά. Το βιβλίο δεν έχει happy ending και αυτό είναι το μόνο που λέμε χωρίς να προδώσουμε την πλοκή.
Όμως λίγο πριν το τέλος της αφήγησης ο Lynch πιστεύω ότι μας δίνει, όσο πιο καθαρά γίνεται να το κάνει, την ματιά του στα πράγματα. Πρώτα από όλα μας μιλά για την αναγκαιότητα της “κρίσης”. Ο κόσμος στον οποίο ζει η Άιλις και πασχίζει να μεγαλώσει τα παιδιά της είναι ένας κόσμος που πρέπει να τελειώσει.
Διαβάζουμε “και βλέπει τα παιδιά της που τα γέννησε σε έναν κόσμο αφοσίωσης και αγάπης, και τα βλέπει καταδικασμένα σε έναν κόσμο τρόμου, ένας τέτοιος κόσμος πρέπει να τελειώσει, ο κόσμος αυτός πρέπει να καταστραφεί” (σελ. 337). Δεν μπορεί να υπάρξει νόημα χωρίς αυτό “που έχουν τραγουδήσει οι προφήτες” και “που τραγουδιέται ξανά και ξανά μέσα στον χρόνο, ο ερχομός του ξίφους, η φωτιά που κατακαίει τα πάντα, ο ήλιος που βυθίζεται στη γη καταμεσήμερο σκοτεινιάζοντας τον κόσμο, η οργή ενός θεού ενσαρκωμένου στο στόμα ενός προφήτη έξαλλου με την κακία που κανείς δεν θα βλέπει” (σελ. 337-8)
Αν δεν υπάρχει κρίση τότε υπάρχει μόνο ο κλειστός κύκλος αναπαραγωγής της βίας. Βία που γεννά κι άλλη βία που γεννά κι άλλη βία… Η μόνη βάση για ελπίδα είναι μία κρίση υπερβατική, έξωθεν, τελική, θεϊκή.
Πώς ζω όμως μέχρι τότε;
Το κόστος της ζωής είναι πόνος, διαβάζουμε λίγο πιο πριν. Και είναι ο πόνος που την τρομάζει αλλά “βλέπει πως από τον τρόμο γεννιέται συμπόνια κι από τη συμπόνια αγάπη και με την αγάπη ο κόσμος μπορεί να σωθεί ξανά” (σελ. 337). Η ιστορία της Άιλις είναι ακριβώς ένα τέτοιο παράδειγμα.
Πριν κλείσουμε όμως δεν μπορώ να μην επιστρέψω σε αυτήν την φράση: “ο ήλιος που βυθίζεται στη γη καταμεσήμερο σκοτεινιάζοντας τον κόσμο, η οργή ενός θεού ενσαρκωμένου στο στόμα ενός προφήτη έξαλλου με την κακία”. Γίνεται να μην δούμε στην περιγραφή αυτήν την σκηνή της σταύρωσης; Και δεν είναι ο σταυρός του Χριστού που λέει αυτό που προσπαθεί να μας πει και ο Lynch; Ο κόσμος αυτός πρέπει να κριθεί και ταυτόχρονα ο κόσμος αυτός θα σωθεί με την αγάπη.
